Mysteries of a Venetian-period church
“As part of our ongoing research on the Venetian-period heritage of Ithaca, our team visited the church recently to survey this curious monument of the Venetian period.”
Το ελληνικό κείμενο ακολουθεί
While the historical significance of the richly decorated Church of the Dormition of the Virgin Mary at Anogi is widely appreciated, we know rather little about the town’s other church of large proportions, the Church of St Nicholas at Koutsomylos, or Megalou, outside the limits of the village.
The Church of St Nicholas at Koutsomylos has key features of those built in the region in the Venetian period: a masonry, not wooden, iconostasis, a long rectangular plan with the main entrance at the side, and other decorative features which are characteristic of the period. One of the exterior stones of the apse even has an inscription, dating its construction to 1696.
Churches in the Venetian period were dark places. In most churches of this period on Ithaca, besides the main entrance, and a separate entrance for women (usually located on the short facade opposite the apse), one can observe only one or two small windows. The case of St Nicholas is different. This peculiar church features an entrance and a large window on each long wall, as well as two windows flanking the womens’ entrance on the western side. Despite the fact that at a later stage, the openings of the northern long wall were carefully blocked, St Nicholas must have been a luminous place, and services there must have been flooded by light.
Check the gallery below!
What stands out even more, however, are some rather mysterious carved decorations which make this church rather unique. In several of the cut stones around the windows and door frames, both around the nave and apse of the church, there are sculpted forms of a simple character. It is clear, from the distribution of these forms — on the exterior apse, and at the openings — and from their position on the stones where they are carved, that these are intentionally placed, despite their ‘folk’ appearance, where they would not have been concealed by the wall plaster. The forms are themselves noteworthy: crosses of various styles, animals, and even a vase with two handles.
It is also said that the carved Moor’s head (‘moros’) found today in the yard of the Church of the Dormition was taken from the ruins of St Nicholas.
Unfortunately the frescoed stucco of the interior has now been completely lost to decay. The frescos seem already to have been lost when the church was visited by the Archduke Ludwig Salvator of Austria in 1900-1904, who wrote two works on Ithaca (in German), among several he penned on the heritage of various overlooked locales in the Ionian.
The church is recorded as belonging to the Community already in a list of churches from 1837 (located at the archive by Dimitris Prevezianos) — so it is unclear whether it was built with private money and given to the community by a particular family, as in many other cases. According to folklore, the Church was used as a kind of sanatorium in outbreaks of the plague.
Gerasimos Livitsanis
Dimitris Prevezianos
Kyriaco Nikias
Τα μυστήρια μιας εκκλησίας της βενετοκρατίας
Ενώ η ιστορική σημασία της πλούσια διακοσμημένης εκκλησίας της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Ανωγή αναγνωρίζεται από όλους, γνωρίζουμε μάλλον λίγα για την άλλη μεγάλων διαστάσεων εκκλησία της περιοχής, την εκκλησία του Αγίου Νικολάου στον Κουτσόμυλο ή Μεγαλού, έξω από τα όρια του χωριού.
Στο πλαίσιο της συνεχιζόμενης έρευνάς μας για την κληρονομιά της βενετοκρατίας στην Ιθάκη, η ομάδα μας επισκέφθηκε πρόσφατα την εκκλησία για μια αυτοψία σε αυτό το αξιοσημείωτο μνημείο της βενετοκρατίας.
Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου στον Κουτσόμυλο έχει τα βασικά χαρακτηριστικά εκείνων που χτίστηκαν στην περιοχή κατά την βενετική περίοδο: λιθόκτιστο τέμπλο, όχι ξύλινο, μακρόστενη ορθογώνια κάτοψη με την κύρια είσοδο στη μακρά πλευρά, και άλλα διακοσμητικά στοιχεία που είναι χαρακτηριστικά της περιόδου. Ένας από τους εξωτερικούς λίθους της κόγχης φέρει μάλιστα επιγραφή, η οποία χρονολογεί την κατασκευή του το 1696.
Οι εκκλησίες κατά τη βενετική περίοδο ήταν σκοτεινοί χώροι. Στις περισσότερες εκκλησίες αυτής της περιόδου στην Ιθάκη, εκτός από την κύρια είσοδο, παρατηρείται και μια ξεχωριστή είσοδος για τις γυναίκες (που συνήθως βρίσκεται στη στενή πλευρά απέναντι από την κόγχη), μπορεί κανείς να παρατηρήσει μόνο ένα ή δύο μικρά παράθυρα. Η περίπτωση του Αγίου Νικολάου είναι διαφορετική. Αυτή η ιδιόμορφη εκκλησία διαθέτει μια είσοδο και ένα μεγάλο παράθυρο σε κάθε μακρύ τοίχο, καθώς και δύο παράθυρα που πλαισιώνουν τη γυναικεία είσοδο στη δυτική πλευρά. Παρά το γεγονός ότι σε μεταγενέστερο στάδιο, τα ανοίγματα της βόρειας μακράς πλευράς φράχθηκαν επιμελώς, ο Άγιος Νικόλαος πρέπει να ήταν ένας φωτεινός χώρος και οι λειτουργίες εκεί πρέπει να πλημμύριζαν από φως.
Δείτε παρακάτω τις φωτογραφίες!
Αυτό που ξεχωρίζει ακόμη περισσότερο, πάντως, είναι κάποιες μάλλον αξιοσημείωτες ανάγλυφες διακοσμήσεις που καθιστούν την εκκλησία αυτή μάλλον μοναδική. Σε αρκετούς από τους κομμένους λίθους γύρω από τα παράθυρα και τα πλαίσια των θυρών, τόσο γύρω από τον κυρίως ναό όσο και την κόγχη της εκκλησίας, υπάρχουν γλυπτές μορφές απλού χαρακτήρα. Είναι σαφές, από την κατανομή στο χώρο αυτών των μορφών -- στην εξωτερική αψίδα και στα ανοίγματα -- και από τη θέση τους στις πέτρες όπου είναι σκαλισμένες, ότι αυτές είναι επίτηδες τοποθετημένες, παρά τη "λαϊκή" εμφάνισή τους, σε σημεία όπου δεν θα μπορούσαν να καλυφθούν από τον σοβά του τοίχου. Οι ίδιες οι μορφές είναι αξιοσημείωτες: σταυροί διαφόρων μορφών, ζώα, ακόμη και ένα αγγείο με δύο λαβές.
Λέγεται, μάλιστα, πως και ο σκαλιστός Μόρος που σήμερα βρίσκεται στην αυλή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, πάρθηκε από τα ερείπια του Αγίου Νικολάου.
Δυστυχώς οι τοιχογραφίες του εσωτερικού έχουν πλέον χαθεί εντελώς από τη φθορά. Οι τοιχογραφίες φαίνεται ότι είχαν ήδη χαθεί όταν την εκκλησία επισκέφθηκε ο αρχιδούκας Ludwig Salvator της Αυστρίας το 1900-1904, ο οποίος έγραψε δύο έργα για την Ιθάκη, μεταξύ πολλών που έγραψε για την κληρονομιά διαφόρων παραγνωρισμένων τόπων του Ιονίου.
Η εκκλησία καταγράφεται ως ανήκουσα στην Κοινότητα ήδη σε κατάλογο εκκλησιών του 1837 (που εντοπίστηκε στο αρχείο από τον Δημήτρη Πρεβεζιάνο) - οπότε δεν είναι σαφές αν χτίστηκε με ιδιωτικά χρήματα και δόθηκε στην κοινότητα από συγκεκριμένη οικογένεια, όπως σε πολλές άλλες περιπτώσεις. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, η εκκλησία χρησιμοποιήθηκε ως ένα είδος σανατόριου σε περιόδους έξαρσης της πανούκλας.
Γεράσιμος Λιβιτσάνης
Δημήτρης Πρεβεζιάνος
Κυριάκος Νικίας
Written sources – Γραπτές πηγές:
Γ.Α.Κ.-Τμήμα Ιθάκης, Εκκλησιαστικό Αρχείο, Φ.4, αρ. 9, «Κατάλογοι των εξωκλησίων Ανωγής, Κιονίου, Λεύκης και Σταυρού (1837)».
Ludwig Salvator, Wintertage auf Ithaka (Prague, 1905), pp. 148–9.
Δημήτρης Γ. Κουτσουβέλης, Ανωησάνικα Νιτερέσα (2η έκδοση, Ιθάκη, 2017), p. 71.
