Uncovering a forgotten ‘libro d’oro’ of Ithaca from 1799

Πατήστε εδώ για το Ελληνικό κείμενο

When the wars of the French Revolution broke out in the last decade of the 18th century, Ithaca had been a Venetian colony for the past three centuries. Being a small and sparsely populated island, towards the end of the 16th century Ithaca was subjected to the authority of the neighbouring Cephalonian ‘nobility’ who ruled as representatives of Venice. The emerging local landowning and mercantile elite filled the lower government offices and constantly struggled for a higher degree of self-government (see the article by Kyriaco Nikias in BIHS 2, 2024). In every occasion the Ithacans tried to affirm their distinct identity as an aspiring autonomous community, either by bypassing the Cephalonian Governors and co-operating directly with the Venetian high-ranking officials, or by lobbying for the institution of a local Community Council on a par with the larger Venetian islands in the Levant.

The demise of the Venetian aristocratic regime in 1797 in the hands of General Bonaparte’s French Army of Italy, and the subsequent establishment of republican local administrations, offered the opportunity the Ithacans waited for in order to assert their autonomy. Those radical changes would usher in a long turbulent period for the Ionian islands, which, despite the dangers, offered new opportunities and presented several available choices for the emerging Ithacan elite.

In October 1798 the French garrison evacuated the island of Ithaca, thus ingloriously putting an end to the Republican government. The victorious Russian and Ottoman allies established a provisional Government headed by the newly appointed Governor Angelo Orio, a Venetian-Leukadian nobleman who was also appointed Governor of Leukas. Orio was given instructions and organised Ithaca’s government around the members of the first social class comprising those individuals who had filled offices of government during the Venetian period, assisted by a newly created second social class consisting of meritorious and influential individuals.

The Ithacan elite fully embraced the new government since it raised their status, as well as that of their island, on an equal level to the other Ionian islands. It also established self-government, thus breaking the loathed subordination to the Cephalonians as experienced in the past two centuries.

After the capitulation of the French at Corfù, the allied Russian and Ottoman Admirals summoned Angelo Orio to draft a new system of government common to all the Ionian Islands. Their efforts resulted in a constitution which crystallised the political power of the local elite belonging to the first and second social classes. This time, however, the second-class members consisted of those who had an income superior to a certain amount of gold coins.

All those eligible to participate in the government had to register in an especially drafted catalogue, which resembled in all but name the so-called Libro d’Oro of the Venetian period. The descendants of the initial members would be automatically accepted in the body of the governing elite. The catalogue remained open for those individuals who could demonstrate superior personal wealth, and for those individuals who were highly regarded for their education or wisdom. In the last case, however, that privilege could not be inherited by their descendants.

My recent article in vol. 2 of the Bulletin of the Ithacan Historical Society presents that catalogue of the Ithacan governing elite as it was drafted in the summer of 1799. It consists of separate catalogues of the members of the first and second classes, and it is divided into the three departments of Ithaca, that is: Vathy, Anogi, and Exogi. Blank pages are left between each catalogue in order to leave room for subsequent registrations.

Only 81 individuals are registered, the only Ithacans who had political rights out of a population of roughly 5,000-6,000 people. It is striking to note in the catalogues that only a few Ithacan families dominated the local government. In Vathy they were the Zavo, Petala, Dracouli, Caravia, Vlassopulo, and Solomon. In Anogi the families of Paisi and Galati dominated. In Exogi the extended family Vreto unequivocally dominated local political affairs.

It is a stroke of luck that in Ithaca two such documents survived the harshness of time. Coupled with the well-known Libro d’Oro of 1803, this catalogue of 1799 provides valuable insights into the emergence and establishment of the local elite.

A new-born self-fashioned ‘nobility’ proud of their native island and confident for the future even during the turbulent times of the Napoleonic Wars. When those two documents are combined with the census of 1807, the study of Ithacan genealogy and prosopography in the late 18th and early 19th centuries becomes an invaluable tool for local history.    

Gerasimos Livitsanis

The manuscript of 1799 has been published in full in the recent vol. 2 of the Bulletin of the Ithacan Historical Society.

You can read online + buy a print copy.

Αποκαλύπτοντας ένα ξεχασμένο «Λίμπρο ντ’Όρο» της Ιθάκης από το 1799

Όταν ξέσπασαν οι πόλεμοι της Γαλλικής Επανάστασης την τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα, η Ιθάκη ήταν βενετική αποικία τους τελευταίους τρεις αιώνες. Καθώς ήταν ένα μικρό και αραιοκατοικημένο νησί, προς τα τέλη του 16ου αιώνα η Ιθάκη υποτάχθηκε στην εξουσία της γειτονικής Κεφαλλονίτικης αριστοκρατίας. Η ισχνή τοπική γαιοκτητική και εμπορική ελίτ περιορίστηκε στα κατώτερα κυβερνητικά αξιώματα, αλλά αγωνιζόταν διαρκώς για έναν υψηλότερο βαθμό αυτοδιοίκησης (βλ. την ανακοίνωση του Κυριάκου Νικία στην Επετηρίδα Νο. 2, 2024). Σε κάθε περίπτωση οι Ιθακήσιοι προσπαθούσαν να επιβεβαιώσουν την ξεχωριστή τους ταυτότητα ως αυτόνομη κοινότητα, είτε παρακάμπτοντας τους Κεφαλονίτες διοικητές και συνεργαζόμενοι απευθείας με τους Βενετούς υψηλόβαθμους αξιωματούχους, είτε ασκώντας πιέσεις για τη θεσμοθέτηση ενός τοπικού κοινοτικού συμβουλίου ισότιμου με εκείνα των μεγαλύτερων βενετικών νησιών του Λεβάντε.

Η κατάρρευση του βενετικού αριστοκρατικού καθεστώτος το 1797 στα χέρια του γαλλικού στρατού του στρατηγού Βοναπάρτη και η επακόλουθη εγκαθίδρυση δημοκρατικών τοπικών διοικήσεων προσέφερε την ευκαιρία που περίμεναν οι Ιθακήσιοι για να διεκδικήσουν την αυτονομία τους. Αυτές οι ριζικές αλλαγές θα εγκαινίαζαν μια μακρά ταραχώδη περίοδο για τα Επτάνησα, η οποία, παρά τους κινδύνους, προσέφερε νέες ευκαιρίες και παρουσίασε αρκετές διαθέσιμες επιλογές για την αναδυόμενη Ιθακήσια ελίτ.

Τον Οκτώβριο του 1798 η γαλλική φρουρά εκκένωσε το νησί της Ιθάκης, βάζοντας έτσι άδοξα τέλος στη δημοκρατική κυβέρνηση. Οι νικητές Ρώσοι και Οθωμανοί σύμμαχοι εγκαθίδρυσαν μια προσωρινή διοίκηση με επικεφαλής τον Άντζελο Όριο, έναν Βενετο-Λευκαδίτη αριστοκράτη ο οποίος διορίστηκε επίσης διοικητής της Λευκάδας. Ο Όριο έλαβε οδηγίες και οργάνωσε την διοίκηση της Ιθάκης γύρω από τα μέλη της πρώτης κοινωνικής τάξης η οποία περιελάμβανε τα άτομα που είχαν καταλάβει διοικητικά αξιώματα κατά τη διάρκεια της βενετικής περιόδου, με την επικουρία μιας νεοσύστατης δεύτερης κοινωνικής τάξης που αποτελούνταν από άξια και σημαίνοντα άτομα.

Η ελίτ της Ιθάκης αγκάλιασε πλήρως το νέο διοικητικό σχήμα, καθώς αυτό ανέβασε το κύρος της, καθώς και το κύρος του νησιού της Ιθάκης, σε ισότιμο επίπεδο με τα άλλα νησιά του Ιονίου. Καθιέρωσε επίσης την αυτοδιοίκηση, σπάζοντας έτσι την απεχθή διοικητική εξάρτηση από το αρχοντολόι της Κεφαλονιάς όπως οι Ιθακήσιοι την είχαν βιώσει τους τελευταίους δύο αιώνες.

Μετά τη συνθηκολόγηση της γαλλικής φρουράς της Κέρκυρας, οι σύμμαχοι ναύαρχοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Ρωσίας κάλεσαν τον Όριο να συντάξει ένα νέο σύστημα διακυβέρνησης κοινό για όλα τα Επτάνησα. Οι προσπάθειές τους κατέληξαν σε ένα σύνταγμα που αποκρυστάλλωνε την πολιτική εξουσία της τοπικής ελίτ της πρώτης και της δεύτερης κοινωνικής τάξης. Αυτή τη φορά, ωστόσο, τα μέλη της δεύτερης τάξης αποτελούνταν από εκείνους που είχαν εισόδημα ανώτερο από ένα ορισμένο ποσό χρυσών νομισμάτων. Όλοι όσοι είχαν δικαίωμα συμμετοχής στη διοίκηση έπρεπε να εγγραφούν σε έναν ειδικά καταρτισμένο κατάλογο, ο οποίος έμοιαζε σε όλα εκτός από το όνομα με το λεγόμενο «Libro d'Oro» της βενετικής περιόδου. Οι απόγονοι των αρχικών μελών γίνονταν αυτομάτως δεκτοί στο σώμα της διοικητικής ελίτ. Ο κατάλογος παρέμενε ανοιχτός για τα άτομα που μπορούσαν να αποδείξουν υψηλό προσωπικό πλούτο και για τα άτομα που έχαιραν μεγάλης εκτίμησης για τη μόρφωση ή τη σοφία τους. Στην τελευταία περίπτωση, ωστόσο, το προνόμιο αυτό δεν μπορούσε να κληροδοτηθεί στους απογόνους τους.

Η πρόσφατη ανακοίνωσή μου στον 2ο τόμο της Επετηρίδας της Ιστορικής Εταιρείας της Ιθάκης παρουσιάζει αυτόν τον κατάλογο της διοικητικής ελίτ της Ιθάκης όπως συντάχθηκε το καλοκαίρι του 1799. Αποτελείται από ξεχωριστούς καταλόγους των μελών της πρώτης και της δεύτερης τάξης και χωρίζεται σύμφωνα με τα τρία διοικητικά διαμερίσματα της Ιθάκης, δηλαδή το Βαθύ, την Ανωγή και την Εξωγή. Ανάμεσα σε κάθε κατάλογο αφήνονται κενές σελίδες έτσι ώστε να υπάρχει χώρος για μεταγενέστερες εγγραφές.

Μόνο 81 άτομα είναι καταγεγραμμένα, και μόνο αυτά ήταν εκείνα που είχαν πολιτικά δικαιώματα από έναν πληθυσμό περίπου 5-6.000 ανθρώπων. Είναι εντυπωσιακό να παρατηρήσει κανείς στους καταλόγους ότι μόνο λίγες οικογένειες Ιθακησίων κυριαρχούσαν στην τοπική αυτοδιοίκηση. Στο Βαθύ αυτές ήταν οι Ζαβοί, οι Πεταλάδες, οι Δρακούληδες, οι Καραβιάδες, οι Βλασσόπουλοι και οι Σολωμοί. Στην Ανωγή κυριαρχούσαν οι οικογένειες Παΐζη και Γαλάτη. Στην Εξωγή η διευρυμένη οικογένεια των Βρεττών κυριαρχούσε σχεδόν απόλυτα στην τοπική πολιτική ζωή.

Είναι ευτύχημα το γεγονός ότι στην Ιθάκη δύο τέτοια έγγραφα σώθηκαν από τη σκληρότητα του χρόνου. Σε συνδυασμό με το γνωστό Libro d'Oro του 1803, αυτός ο κατάλογος του 1799 παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για την εμφάνιση και την καθιέρωση της τοπικής ελίτ. Μια νεοφώτιστη δήθεν «ευγένεια» περήφανη για τον γενέθλιο τόπο της και με αυτοπεποίθηση για το μέλλον, ακόμη και κατά τη διάρκεια των ταραγμένων χρόνων των Ναπολεόντειων Πολέμων. Όταν αυτά τα δύο ντοκουμέντα συνδυαστούν με την απογραφή του 1807, η μελέτη της Ιθακήσιας γενεαλογίας και προσωπογραφίας στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα μπορούν να αναδειχθούν σαν σπουδαίες πηγές για την τοπική ιστορία.   

Γεράσιμος Λιβιτσάνης

Το χειρόγραφο του 1799 έχει δημοσιευθεί ολόκληρο στον πρόσφατο τόμο 2 της Επετηρίδας της Ιστορικής Εταιρείας της Ιθάκης.

Μπορείτε να το διαβάσετε διαδικτυακά + να αγοράσετε ένα έντυπο αντίγραφο.

Για να αγοράσετε ένα αντίτυπο στην Αθήνα ή στην Ιθάκη, παρακαλούμε να μας γράψετε εδώ.

Βαρκάρης και χωρικός από την Ιθάκη (Γεράσιμος Πιτζαμάνος): Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, ΕΙΜ 1748 107α

Map of administrative divisions in Ithaca in the late 18th century

The list of former office-holders from the Venetian period, described as ‘The Noble Gentlemen’ (Li Nobili Signori) on f. 6r of the manuscript: Γενικά Αρχεία του Κράτους – Τμήμα Ιθάκης, Αρχείο Εικοσαετίας 1797–1817 (αταξινόμητο), φάκ. ΦΡ 40/34, Cattalogo de’Voti del primo e secondo Ordine che compongono il Spettabile Consiglio generale incontrato il di 31 Luglio 1799 S.V. À Itaca.

Άντρες στην Ιθάκη (Γεράσιμος Πιτζαμάνος): Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, ΕΙΜ 1483 112α