Writing social history with parish registers
Πατήστε εδώ για το Ελληνικό κείμενο
On 7 July 1792, Marin Metaxà-Lisseo, the governor and captain of Ithaca (governator e capitanio del Theachi), was visiting the region of Anogi when he learned that the church of Saint John the Baptist, located on the shore of Kioni, lacked a register in which the parish priest could record baptisms, marriages, and funerals. In response, he donated to the priest then serving the church a long, narrow ledger divided into three sections—one for each type of record—and issued a directive that the names of all individuals baptized, married, or buried at the church henceforth be carefully and accurately entered. Any priest who failed to comply would be fined 20 ducats.
For the governor himself, and by extension the Venetian state, the maintenance of such parish registers was of great importance, as it facilitated population control, the monitoring and prevention of potential epidemics, and the efficient management of various administrative functions.
Today, the value of these records is manifold. First and foremost, they offer a rich reservoir of genealogical information, widely used by modern descendants seeking to retrieve names and dates and reconstruct their family histories. At the same time, their utility for historical research is equally significant. Through them, we can glean insights into population structures, such as the number of men and women, the ages at which people married, how many children they had, how long they lived, the rates of infant mortality, causes of death, and much more.
Alongside this genealogical data, parish registers often contain unexpected and particularly revealing details. When the social or ecclesiastical context allowed—and when the priest was especially inclined to elaborate, as was the case with priest Giannis Petalas-Tzanatos, who served in several churches around the port of Vathy (Saint Nicholas, Saint Spyridon of Bazigos, Gardelaki, among others)—these registers become primary sources for exploring the societies of the past. In such cases, they emerge as some of the most direct records of the lives of individuals who were otherwise excluded from official administrative documents. Infants, children, young people lost before their time, women, the sick, the elderly, the marginalized, migrants and drifters all found their place in these pages, which preserve fleeting moments of lives that might otherwise have vanished from the historical record.
An adoption recorded at the Lazaretto in 1780; the death by drowning of a nine-month-old baby in 1768 after putting a small stone into his mouth; the baptism of the governor’s children in 1768; the fatal injury of a laborer struck on the head with a hoe in Fermecula in 1773; a wedding in 1783 where the armatolos Nikolos Varnakiotis stood as best man; the death of a worker who had crossed to the Ottoman mainland in 1762; the killing of a man from Anogi and the injury of two others from Vathy during the 1778 celebration of Kathariotissa—these are just a few of the vivid entries that pierce the bureaucratic veil and offer rare glimpses into the everyday realities, experiences, and hardships of Ithacans in the second half of the 18th century.
Through these records, we see the upper classes marrying among themselves and forging alliances with Cephalonian governors, as well as with powerful armatoloi and local notables who occasionally found refuge—and a strategic base—on the island, clearly reflecting their political aspirations and social ambitions.
We see the daily struggles of the lower classes during sowing and harvest seasons on the Ottoman mainland, and even people reported in captivity far from the island.
We see the devastating rates of infant mortality caused by both epidemic and non-communicable diseases, and come to understand the very different value life held at the time. We see waves of migrants arriving from across the sea in search of a safer and more hopeful future. We see Italian and Dalmatian soldiers stationed on the island’s garrison. We encounter an impressive range of occupations—from the humblest to the most prestigious—such as a tailor (Andreas Giannoulatos from Assos), a midwife (Chrysothymi from Exogi), a Greek-language teacher in Patras (Hieromonk Meletios Petalas), and a commercial consul of the Netherlands (Kostantis Vrettos-Demitratos). We see the harsh violence of both people (shootings, deadly blows with tools etc.) and disease (fever, tuberculosis, plague etc.).
Ultimately, behind the often poorly written and disorganized lines of these registers, a mature and dynamic island society emerges—one situated at the frontier, on the threshold between the pre-modern and modern eras.
The Venetian period has left us with 20 such parish registers—yellowed and worn with age—originating from 16 parishes of Ithaca and covering the period from 1749 onward. Today, they are preserved in the island’s Historical Archive and represent only a small portion of the extensive archival collection titled ‘Church Registers’, which includes a total of 612 registers, books, and bundles from 37 parishes across Ithaca, Kalamos, and Kastos.
Contributed by Dimitrios Preveizanos
To learn more about the church registers, read my full article here
Γράφοντας κοινωνική ιστορία με τα ληξιαρχικά κατάστιχα
Στις 7 Ιουλίου του 1792 ο κυβερνήτης και καπιτάνιος της Ιθάκης (governator e capitanio del Theachi) Μαρής Μεταξάς-Λυσαίος βρισκόμενος σε βίζιτα (επίσκεψη) στην περιοχή της Ανωγής, πληροφορήθηκε πως ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη ρίβα του Κιονιού δεν διέθεται κάποιο βιβλίο για να σημειώνουν οι εκάστοτε εφημέριοί του τις βαφτίσεις, τους γάμους και τις κηδείες που τελούσαν. Έτσι δώρισε στον ιερέα, που εφημέρευε τότε στον ναό, ένα μακρόστενο κατάστιχο χωρισμένο σε τρία μέρη, ένα για κάθε πράξη, διατάσσοντας να σημειώνονται σε αυτό με προσοχή και με ακρίβεια τα ονόματα όσων θα βαφτίζονταν, θα πανδρεύονταν και θα θάβονταν στο εξής στην εν λόγω εκκλησία. Όποιος ιερέας δεν θα το τηρούσε αυτό θα του επιβαλλόταν πρόστιμο 20 δουκάτων.
Για τον ίδιο τον κυβερνήτη, και κατ’ επέκταση το ίδιο το βενετικό κράτος, η τήρηση ληξιαρχικών καταστίχων ήταν πολύ σημαντική, καθώς καθιστούσε ευκολότερο τον έλεγχο του πληθυσμού, την πρόληψη τυχόν επιδημικών ασθενειών και την εξυπηρέτηση των διαφόρων διοικητικών διαδικασιών.
Για εμάς σήμερα η σημασία τους είναι πολλαπλή. Καταρχάς, αποτελούν μια πλούσια δεξαμενή γενεαλογικών πληροφοριών, οι οποίες σήμερα αξιοποιούνται κατά κόρον από επίδοξους απογόνους των ανθρώπων εκείνων, οι οποίοι ανασέρνουν ονόματα και χρονιές και ανασυγκροτούν τις οικογενειακές τους ιστορίες. Ενώ, από την άλλη, η αξιοποίησή τους για ιστορικές μελέτες και έρευνες είναι εξίσου σημαντική, διότι μέσα από αυτά μαθαίνουμε για τους αριθμούς των γυναικών και των ανδρών, τις ηλικίες που πανδρεύονταν, τον αριθμό των παιδιών που αποκτούσαν, τις ηλικίες που αποβίωναν, τα επίπεδα της παιδικής θνησιμότητας, τις αιτίες θανάτου και πολλά άλλα.
Στο πλάι, όμως, των γενεαλογικών πληροφοριών πολλές φορές παρατίθενται στοιχεία απρόσμενα και ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα. Εάν, λοιπόν, το πλαίσιο το επέτρεπε και εάν ο ιερέας ήταν λίγο παραπάνω φλύαρος, όπως ο παπα-Γιάννης Πεταλάς-Τζανάτος που εφημέρευε σε διάφορες εκκλησίες του Μόλου του Βαθιού (Άγιος Νικόλαος, Άγιος Σπυρίδωνας του Μπαζίγου, Γαρδελάκι κ.α.), τα ληξιαρχικά κατάστιχα παρουσιάζονται ως μια κατά βάση πηγή των κοινωνιών του παρελθόντος και αναδεικνύονται ως μια από τις πιο άμεσες πηγές των ανθρώπων τους, αφού μέσα στα κατάστιχα αυτά βρήκαν χώρο οι άνθρωποι εκείνοι που «απορρίπτονταν» από τα επίσημα διοικητικά έγγραφα. Βρέφη, παιδιά, αδικοχαμένοι νέοι, γυναίκες, άρρωστοι, ηλικιωμένοι, άνθρωποι του περιθωρίου, μετανάστες και τυχοδιώκτες, καταγράφονται σε αυτά, απαθανατίζοντας στιγμές ολόκληρων ζωών που χάθηκαν στην ιστορία.
Μια τεκνοθεσία που πραγματοποιήθηκε στο Λαζαρέτο το 1780, ο θάνατος ενός βρέφους εννέα μηνών το 1768 από πνιγμό όταν έβαλε με το χεράκι του στο στόμα του μία πετρούλα, η βάφτιση των παιδιών του κυβερνήτη του νησιού το 1768, ο θάνατος ενός εργάτη στη Φερμέκουλα το 1773 ύστερα από χτύπημα με τσαπί στο κεφάλι, ένας γάμος του 1783 που είχε ως κουμπάρο τον αρματολό Νικολό Βαρνακιώτη, ο θάνατος ενός εργάτη που έσπερνε στην οθωμανική στεριά το 1762, ο θάνατος ενός Ανωησάνου και ο τραυματισμός δύο Βαθυσάνων κατά τον εορτασμό της Καθαριώτισσας το 1778, είναι μόνο κάποια από τα στοιχεία αυτά που διαρρηγνύουν το παραπέτασμα της γραφειοκρατίας και της διαμεσολάβησης των ληξιαρχικών καταστίχων και ρίχνουν κάποιες ακτίδες φωτός στην καθημερινότητα, τις πραγματικότητες και τις εμπειρίες των Ιθακησίων κατά το β΄ μισό του 18ου αιώνα.
Χάρη σε αυτές βλέπουμε τα μέλη του ανώτερου στρώματος να πανδρεύονται μεταξύ τους και να συνάπτουν κουμπαριές με τους Κεφαλονίτες κυβερνήτες, αλλά και με τους ισχυρούς αρματολούς και προεστούς που έβρισκαν κατά καιρούς καταφύγιο (και ορμητήριο) στο νησί, ξεδιπλώνοντας με σαφήνεια τους προσανατολισμούς και τις βλέψεις τους.
Βλέπουμε τις πραγματικότητες των μελών των κατώτερων στρωμάτων κατά τη σπορά και τον θερισμό στην οθωμανική στεριά, αλλά και σε αιχμαλωσία μακριά από το νησί. Βλέπουμε τα μεγάλα ποσοστά παιδικής θνησιμότητας, λόγω επιδημικών και μη ασθενειών, και αντιλαμβανόμαστε τη διαφορετική αξία που είχε τότε η ζωή.
Βλέπουμε πολυάριθμους μετανάστες από την απέναντι οθωμανική στεριά να αναζητούν ένα καλύτερο και πιο ασφαλές μέλλον στο νησί. Βλέπουμε Ιταλούς και Δαλματούς στρατιώτες να υπηρετούν στη φρουρά του νησιού. Βλέπουμε μια πληθώρα επαγγελμάτων, από τα πιο ταπεινά στα πιο υψηλά, από ράφτης (Ανδρέας Γιαννουλάτος από την Άσσο) και μαία (Χρυσοθύμη από την Εξωγή) μέχρι δάσκαλος ελληνικών στην Πάτρα (ιερομόναχος Μελέτιος Πεταλάς) και εμπορικός πρόξενος της Ολλανδίας (Κωσταντής Βρεττός-Δημητράτος). Βλέπουμε την έντονη βία των ανθρώπων (πυροβολισμοί, θανατηφόρα χτυπήματα με τσαπιά κ.ά.) και των αρρωστιών (πούντα, χτικιό, πανούκλα κ.ά.). Βλέπουμε, εν τέλει, πίσω από τις, συχνά κακογραμμένες, σειρές μια ώριμη και παλλόμενη νησιωτική κοινωνία της μεθορίου στο μεταίχμιο της προνεωτερικής και της νεωτερικής εποχής.
Η βενετική περίοδος μας έχει κληροδοτήσει 20, κιτρινισμένα και φθαρμένα από την πολυχρονία, ληξιαρχικά κατάστιχα από 16 ενορίες της Ιθάκης, που καλύπτουν την περίοδο από 1749 και εξής. Σήμερα φυλάσσονται στο Ιστορικό Αρχείο του νησιού και αποτελούν μόνο ένα μικρό μέρος της μεγάλης αρχειακής σειράς «Ληξιαρχικά Ναών», η οποία περιλαμβάνει συνολικά 612 κατάστιχα, βιβλία και δέσμες, από 37 ενορίες της Ιθάκης, του Καλάμου και του Καστού.
Δημήτριος Πρεβεζιάνος
Για να μάθετε περισσότερα για τα ληξιαρχικά κατάστιχα της Ιθάκης, διαβάστε το άρθρο μου εδώ.
Σκίτσο της Αγίας Μαρίνας από τον ιερέα Λεόντιο Βρεττό στο πρώτο ληξιαρχικό κατάστιχο της ομώνυμης ενορίας της Εξωγής (ΓΑΚ-Τμήμα Ιθάκης, Ληξιαρχικά Ναών, Φ. 20α, Αγία Μαρίνα Εξωγής, 1ο κατάστιχο, φ. 2r)
Η σημείωση του κυβερνήτη Μαρή Μεταξά-Λυσαίου στο ληξιαρχικό κατάστιχο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στο Κιόνι (ΓΑΚ-Τμήμα Ιθάκης, Ληξιαρχικά Ναών, Φ. 27α, Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος Κιονιού, 1ο κατάστιχο, φ. 2r)
Απόσπασμα από το μοναδικό ληξιαρχικό κατάστιχο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στα Πεταλάτα (ΓΑΚ-Τμήμα Ιθάκης, Ληξιαρχικά Ναών, Φ. 15, Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος στα Πεταλάτα, μοναδικό κατάστιχο, φφ. 1v-2r)
